DE ERFENIS VAN DE GROOTE OORLOG
DE ERFENIS VAN DE GROOTE OORLOG
Het strand bij Knokke. In de verte de haven van Zeebrugge
Foto , Belgium
Wie bij Cadzand op het duin staat en richting België kijkt, ziet enkele kilometers verder de stranden liggen van Knokke, Duinbergen en Heist.
Surfers berijden de golven. De zon lokt strandgasten, kinderen spelen in het zand.
Volgens sommigen zouden er waarschuwingsborden op deze stranden moeten staan:
Misschien horen die borden ook - of juist - op de Nederlandse Zeeuwse stranden. Maar Zeeland wil het niet weten. En de regeringen van België en Nederland steken letterlijk de koppen in het zand.
De schande van België ligt voor de kust en is grenzeloos.
'Vertrouwelijk' en 'Beperkte verspreiding' staat er op vrijwel alle officiële Belgische documenten die betrekking hebben op een onvoorstelbare hoeveelheid gifgas die vlak voor Knokke en vlak naast de drukke zeehaven van Zeebrugge in zee ligt (FOTO RECHTS). Op enkele honderden meters van het strand. Op 2 meter diepte.
Vertrouwelijk—daarom kunnen de bestuurders de andere kant opkijken. Beperkte verspreiding — daarom hebben de meeste mensen er nog nooit over gehoord.
Belgische ambtenaren schrikken, melden zich ziek, of nemen de telefoon niet meer op als er vragen worden gesteld.
"Het is spijtig dat dit nu vlak voor het toeristenseizoen voor den dag komt", zegt de vroegere burgemeester Manu Desutter van Knokke, die nu parlementslid is. Hij weet van het gifgas, maar hij vreest voor de effecten van publiciteit daarover op de toeristenindustrie langs de kust.
"Alles wordt stil gehouden, meneer", erkent de baas van het VVV in Knokke. Nieuwsgierigen die informeren waar die gele bakens in zee voor dienen spelt hij op de mouw dat die een gebied met drijfzand markeren.
Senator Michael Maertens (59) uit Diksmuide is een van de weinigen die openheid wil: "Voor mij staat vast dat daar miljoenen tonnen munitie op de zeebodem zijn gedumpt. Een geheim rapport van het leger dat ik U helaas niet mag laten zien, duidt bovendien aan dat een groot deel daarvan gifgas bevat."
Mosterdgas
Maar dat legerrapport is niet de enige informatiebron. In een Bulletin of the Atomic Scientist becijfert wetenschapper J.P. Zanders van de Vrije Universiteit België dat hier ongeveer 1,1 miljoen liter zuiver gifgas moet liggen: vooral mosterdgas.
En de Gentse toxicoloog prof. A. Heyndrickx, een internationaal expert op het gebied van gifgas, zegt: "Het Belgische leger wil ons wijsmaken dat dit mosterdgas vlug door het zeewater wordt afgebroken, maar dat is absoluut niet waar. Het blijft dodelijk. Als een van de granaten breekt, komt het mosterdgas vrij en kan het op het strand aanspoelen in de vorm van kleine klompjes."
Senator Maertens wil dat zwemmers, duikers, surfers en strandgebruikers tegen dit gevaar worden gewaarschuwd. Hij wil duidelijke borden op de stranden. Dat moet volgens hem 'zeer snel' gebeuren. "Er mag met het nemen van maatregelen niet worden gewacht tot kinderen of zwemmers op het strand op een mosterdgasklomp gaan trappen."
Maertens doelt hier op de Belgische stranden, maar hoe zit het met de Nederlandse? De Nederlandse bergingsexpert Roel Donker legt het effect uit van de zeestroming in dit gebied: "De vloedstroom duurt korter en is krachtiger dan de eb. Daardoor drijft alles dat in België tevoorschijn komt rechtstreeks naar het noordoosten."
Wie op de kaart kijkt ziet het gevaar voor zich: slechts enkele kilometers ten noordoosten van de strekken zich de stranden van Zeeuws-Vlaanderen en Walcheren uit. Daar liggen drukbezochte badplaatsen als Cadzand, Zoutelande, Westkapelle, Domburg.
Paardenmarkt
De Paardenmarkt: zo luidt de naam van de smalle zandplaat die, vlak voor de Belgische kust, reikt van Zeebrugge tot aan de Nederlandse grens. De officiële zeekaart geeft hier diepten aan van 1,2 tot maximaal 4 meter.
Op Zeekaart D11 (RECHTS) vormen vijf stippellijntjes op deze zandplaat - precies voor het strand van Knokke - samen een vijfhoek. In die vijfhoek staan een visje plus een ankertje getekend met een streep er door. Dat betekent dat in dit gebied niet gevist of geankerd mag worden.
Het gebied meet nog geen twee bij twee kilometer. Bakens (die vanaf het strand van Knokke duidelijk zichtbaar zijn) geven de hoeken aan.
Het gifgas en de andere munitie liggen op ten minste zeventien plaatsen binnen dit gebied. Het spul is gedeeltelijk bedekt onder een laag rottend slib.
Het gifgas ligt er al ruim tachtig jaar. Het stamt uit de Eerste Wereldoorlog. Het werd in 1971 bij baggerwerkzaamheden herontdekt en daarna door de Belgen stil, heel stil gehouden.
Slagvelden
In november 1918, toen de soldaten het Westelijk Front in Vlaanderen verlieten en naar huis gingen, bleven daar ontzagwekkende hoeveelheden ongebruikte munitie achter. Miljoenen granaten van Franse, Britse en Duitse makelij. Een groot deel bevatte gifgas.
De Britten waren de eersten die hun overgebleven munitie hier in zee dumpten. In het Public Records Office in Kew, bij Londen, ligt een dossier over deze transporten: in de periode juni tot september 1919 lieten de Britten ten minste zestienhonderd spoorwagons met munitie naar Zeebrugge rijden.
Daar, op de havendam, werd de munitie overgeladen op klepbakschepen, onderlossers (FOTO RECHTS), die de granaten even ten oosten van de havenmond in zee lieten vallen. De stortplaats wordt in dat Britse dossier niet nauwkeurig omschreven, maar was vrijwel zeker: de zandplaat genaamd Paardenmarkt.
In november van datzelfde jaar 1919 begon het Belgische leger met dumpingen op de Paardenmarkt. Ditmaal ging het om de Duitse munitie die op het slagveld was achtergebleven, vaak nog in de 'fabrieksverpakking': in kisten en kratten.
Bang
In een kranteverslag van een parlementair debat in België in 1919 staat dat de regering het dumpen in zee toen de enige oplossing achtte. De motivatie luidde: "omdat de bevolking bijzonder bang is voor het gifgas, nadat op tientallen plaatsen in het land munitieopslagplaatsen waren ontploft, wat vele tientallen levens had geëist."
Hoevéél de Belgen er die jaren dumpten weet niemand. Krantenberichten van die tijd spreken over het 'dagelijks' af en aan rijden van 'een paar honderd' spoorwagons. In een geheim Belgisch marine-rapport uit 1972 wordt geschat dat het ging om 300 ton per dag. De operatie - die onder leiding stond van de artillerieofficier De Ridder - duurde een half jaar.
Een ander regeringsrapport dat dateert van 17 juli 1990, onthult dat de Belgen destijds hoofdzakelijk Duitse 77 mm granaten in zee gooiden. "Uitgaande van de uitrustingsgegevens over het Duitse leger, schat men dat éénderde van die munitie giftig zou kunnen zijn, waarbij het vooral zou gaan om mosterdgas. Een obus (granaat) bevatte driekwart liter mosterdgas", aldus dat rapport.
Houthulst
Senator Maertens schat dat hier in zee honderd maal zoveel gifgas ligt als in het bos Houthulst. In dat Westvlaamse bos liggen tienduizenden gifgasgranaten opgeslagen, blindgangers die bij ploegen en bouwwerkzaamheden boven de grond zijn gekomen. Die granaten liggen in dat bos in de open lucht door te roesten en worden nauwelijks bewaakt.
Maertens: "Als die partij in Houthulst zou ontploffen zou het gas plaatselijk in een omtrek van ongeveer negen kilometer alles vernietigen en doden. Vanuit Nederland zou ik me dus daar geen zorgen over maken, want de afstand tot de Nederlandse grens bedraagt veertig kilometer. Maar wat hier in zee ligt, dat is een ander verhaal. Dit is ook voor Nederland een serieus probleem."
Maertens wijst er op dat de Paardenmarkt vlak naast het havenhoofd van Zeebrugge ligt. Hij 'durft er niet eens aan te denken' wat er kan gebeuren als een schip op de zandplaat strandt, zoals af en toe gebeurt (FOTO RECHTS: Het Duitse schip Heinrich Behrmann op het strand van Knokke, november 2001).
Maertens vreest ook dat er nu al wat aan de hand is. De Paardenmarkt is biologisch geheel dood, terwijl in de omgeving nog wel plantaardig leven is. "Of dit komt door bijvoorbeeld verfresten of chloriden uit de haven van Zeebrugge, of dat er reeds gifgas vrijkomt, weet niemand. Het wordt niet eens onderzocht."
Het heelal
Over het gevaar dat het gifgas voor de mens oplevert, verschillen de meningen aanzienlijk. Manu Desutter, lid van de senaat voor de Christelijke Volks Partij, denkt dat het geen kwaad kan. Hij verwijt zijn collega Maertens (die senator is voor de Groenen) demagogie en paniekzaaierij.
Desutter: "Ik heb dertig jaar in de gemeentepolitiek van Knokke gezeten en ik heb nog nooit gehoord dat op ons strand iemand onwel is geworden."
Desutter vindt nietsdoen de beste oplossing. "Af en toe zal dan misschien zo'n granaat of bom doorroesten. Er komt dan een luchtbelletje op het water, maar dat is toch een héle kleine hoeveelheid in verhouding tot ons heelal. Daar maak ik mij niet echt zorgen over."
Toxicoloog prof. dr. Heyndrickx, de Belgische gifgas-expert wiens kennis internationaal wordt erkend ( hij heeft in Tokyo de Japanners geassisteerd bij de sarin-affaire ), maakt zich wél zorgen. "Het chloorgas en het fosgeen lossen op in het water, maar het mosterdgas absoluut niet. Dat blijft zeer gevaarlijk en actief."
Prof. Heyndrickx vindt het 'absoluut noodzakelijk' dat in het betrokken zeegebied meetstations worden gebouwd, die kunnen waarschuwen zodra mosterdgas vrijkomt. Hij heeft daar in het verleden telkenmale - tevergeefs - op aangedrongen, zegt hij.
Heyndrickx is dan ook verheugd over de aandacht die voor de zaak ontstaat. "Alleen als de pers er bij komt zal er in België iets gebeuren."
Via de huid
Mosterdgas is een kleurloze, olieachtige vloeistof die langzaam verdampt. Het gas is vooral voor de ogen en de ademhalingswegen gevaarlijk. Wie één of twee gram binnenkrijgt, sterft. Het kan ook via de huid binnendringen. Vijf gram op de huid is dodelijk.
De Nederlandse bergingsexpert Roel Donker heeft zich in de problemen met mosterdgas verdiept. "Als een granaat doorrot, gaat het mosterdgas in het water heel rustig zweven. Onder de 14 graden blijft het neutraal. Er vormt zich een soort korstje omheen, net zoiets als wanneer je een klompje vet een poos laat liggen."
"Maar dan spoelt dat klompje aan. Het zonnetje schijnt, het wordt warm, het korstje smelt... Ik wil niet cynisch klinken, maar een uur later is dat strand echt leeg. En het duurt verschrikkelijk lang voor de autoriteiten er achter komen wat er eigenlijk aan de hand was. Want het gas verdwijnt, het verprut als het ware, het lost langzaam op."
Goede staat
Het eerder aangehaalde Belgische defensierapport vermeldt dat marineduikers in 1972 enkele gas-obussen uit de Paardenmarkt boven water hebben gehaald. De granaten verkeerden in 'relatief goede staat' (FOTO RECHTS). Maar hoelang nog?
Senator Maertens haalt Deense rapporten aan die suggereren dat de mantels van zulke granaten rond het jaar 2000 zouden kunnen gaan doorroesten - maar niemand weet dat zeker.
Weinigen voelen er voor om de granaten te bergen. Prof. Heyndrickx: "Als je die obussen naar boven brengt, zal onvermijdelijk een aantal ontploffen. Je gaat hier dan grote miserie krijgen. Dat gevaar is zo groot dat het volgens mij niet opweegt tegen het risico van het te laten liggen. De zandtoevoer van de Noordzee op die plaats is zodanig dat we toch een zekere beschutting krijgen."
Hij zegt enkele jaren geleden benaderd te zijn door het Nederlandse bergingsbedrijf Smit Tak, dat interesse had om de granaten te lichten. Maar Erik ter Haar Romeny van Smit Internationale (waar Smit Tak onder valt) zegt desgevraagd: "Het is levensgevaarlijk spul. We willen het niet eens aanraken. Wat ons betreft: laat maar liggen."
En berger Roel Donker zegt: "Zolang die granaten onder het zand blijven liggen rotten ze niet zo hard. Als er maar geen zuurstof bij komt. Maar over paar jaar, of over tien jaar, of twintig jaar - op een bepaald moment is het toch zover."
Europees probleem
Senator Maertens zegt: "Het kan daar niet eeuwig blijven liggen. We moéten iets doen. En dat wordt zo duur, dat België die kosten niet alleen kan dragen. Ik vind het een zaak van Europees belang."
Dat roept de vraag op wat buurland Frankrijk eigenlijk heeft gedaan met het gifgas dat in het Franse deel van het Westelijk Front achterbleef? Frankrijk had natuurlijk evenmin een oplossing. In het noorden, bij Vimy, bij Loos en bij Verdun, liggen grote verzamelplaatsen - vergelijkbaar met die van Houthulst - met half verroeste granaten. Ook die zijn vaak gevuld met gifgas. En ook daar gebeuren regelmatig ongelukken.
En dit is niet alles. Maertens wijst op de zeekaart. Vlak buiten de haven van Duinkerken, nog net op Frans gebied, liggen nog vier van die onheilspellende gebieden met stippellijntjes en doorgestreepte visjes en ankers. "Maar de Fransen zwijgen er nog dieper over dan de Belgen."
De senator heeft inmiddels wel een idee hoe het gifgas kan worden opgeruimd: hij wil de Paardenmarkt inpolderen:
"In het bos Houthulst heeft het Belgische leger nu een fabriek gebouwd om de gifgasgranaten die daar liggen onschadelijk te maken. We kunnen natuurlijk niet die dingen bij Knokke uit zee halen en dan naar Houthulst vervoeren. Dat is te gevaarlijk. Maar als we dat deel van de Paardenmarkt nu eens droogleggen (TEKENING RECHTS), er een eiland van maken, zoals jullie in Nederland hebben gedaan met Neeltje Jans? Dan kunnen we op dat eiland net zo'n fabriek bouwen als in Houthulst."
Erik ter Haar Romeny van Smit Internationale reageert: "Dat lijkt mij een briljant idee."
Engelstalige versie (English version).
Bronnen voor dit artikel.
Naar de voorpagina van De Erfenis van de Groote Oorlog